04-Kiṣkindhākāṇḍa-सर्गः ४९

॥ वाल्मीकि रामायण – किष्किन्धाकाण्ड ॥
॥ vālmīki rāmāyaṇa – kiṣkindhākāṇḍa ॥

॥ सर्ग-४९॥
॥ sarga-49॥

सह ताराङ्गदाभ्यां तु सङ्गम्य हनुमान्कपिः ।
विचिनोति स्म विन्ध्यस्य गुहाश्च गहनानि च ॥१॥
saha tārāṅgadābhyāṃ tu saṅgamya hanumānkapiḥ
vicinoti sma vindhyasya guhāśca gahanāni ca

सिंहशार्दूलजुष्टाश्च गुहाश्च परितस्तथा ।
विषमेषु नगेन्द्रस्य महाप्रस्रवणेषु च ॥२॥
siṃhaśārdūlajuṣṭāśca guhāśca paritastathā
viṣameṣu nagendrasya mahāprasravaṇeṣu ca

तेषां तत्रैव वसतां स कालो व्यत्यवर्तत ॥३॥
teṣāṃ tatraiva vasatāṃ sa kālo vyatyavartata

स हि देशो दुरन्वेषो गुहागहनवान्महान् ।
तत्र वायुसुतः सर्वं विचिनोति स्म पर्वतम् ॥४॥
sa hi deśo duranveṣo guhāgahanavānmahān
tatra vāyusutaḥ sarvaṃ vicinoti sma parvatam

परस्परेण रहिता अन्योन्यस्याविदूरतः ।
गजो गवाक्षो गवयः शरभो गन्धमादनः ॥५॥
paraspareṇa rahitā anyonyasyāvidūrataḥ
gajo gavākṣo gavayaḥ śarabho gandhamādanaḥ

मैन्दश्च द्विविदश्चैव हनुमाञ्जाम्बवानपि ।
अङ्गदो युवराजश्च तारश्च वनगोचरः ॥६॥
maindaśca dvividaścaiva hanumāñjāmbavānapi
aṅgado yuvarājaśca tāraśca vanagocaraḥ

गिरिजालावृतान्देशान्मार्गित्वा दक्षिणां दिशम् ।
क्षुत्पिपासापरीताश्च श्रान्ताश्च सलिलार्थिनः ।
अवकीर्णं लतावृक्षैर्ददृशुस्ते महाबिलम् ॥७॥
girijālāvṛtāndeśānmārgitvā dakṣiṇāṃ diśam
kṣutpipāsāparītāśca śrāntāśca salilārthinaḥ
avakīrṇaṃ latāvṛkṣairdadṛśuste mahābilam

ततः क्रौञ्चाश्च हंसाश्च सारसाश्चापि निष्क्रमन् ।
जलार्द्राश्चक्रवाकाश्च रक्ताङ्गाः पद्मरेणुभिः ॥८॥
tataḥ krauñcāśca haṃsāśca sārasāścāpi niṣkraman
jalārdrāścakravākāśca raktāṅgāḥ padmareṇubhiḥ

ततस्तद्बिलमासाद्य सुगन्धि दुरतिक्रमम् ।
विस्मयव्यग्रमनसो बभूवुर्वानरर्षभाः ॥९॥
tatastadbilamāsādya sugandhi duratikramam
vismayavyagramanaso babhūvurvānararṣabhāḥ

सञ्जातपरिशङ्कास्ते तद्बिलं प्लवगोत्तमाः ।
अभ्यपद्यन्त संहृष्टास्तेजोवन्तो महाबलाः ॥१०॥
sañjātapariśaṅkāste tadbilaṃ plavagottamāḥ
abhyapadyanta saṃhṛṣṭāstejovanto mahābalāḥ

ततः पर्वतकूटाभो हनुमान्मारुतात्मजः ।
अब्रवीद्वानरान्सर्वान्कान्तारवनकोविदः ॥११॥
tataḥ parvatakūṭābho hanumānmārutātmajaḥ
abravīdvānarānsarvānkāntāravanakovidaḥ

गिरिजालावृतान्देशान्मार्गित्वा दक्षिणां दिशम् ।
वयं सर्वे परिश्रान्ता न च पश्यामो मैथिलीम् ॥१२॥
girijālāvṛtāndeśānmārgitvā dakṣiṇāṃ diśam
vayaṃ sarve pariśrāntā na ca paśyāmo maithilīm

अस्माच्चापि बिलाद्धंसाः क्रौञ्चाश्च सह सारसैः ।
जलार्द्राश्चक्रवाकाश्च निष्पतन्ति स्म सर्वशः ॥१३॥
asmāccāpi bilāddhaṃsāḥ krauñcāśca saha sārasaiḥ
jalārdrāścakravākāśca niṣpatanti sma sarvaśaḥ

नूनं सलिलवानत्र कूपो वा यदि वा ह्रदः ।
तथा चेमे बिलद्वारे स्निग्धास्तिष्ठन्ति पादपाः ॥१४॥
nūnaṃ salilavānatra kūpo vā yadi vā hradaḥ
tathā ceme biladvāre snigdhāstiṣṭhanti pādapāḥ

इत्युक्तास्तद्बिलं सर्वे विविशुस्तिमिरावृतम् ।
अचन्द्रसूर्यं हरयो ददृशू रोमहर्षणम् ॥१५॥
ityuktāstadbilaṃ sarve viviśustimirāvṛtam
acandrasūryaṃ harayo dadṛśū romaharṣaṇam

ततस्तस्मिन्बिले दुर्गे नानापादपसङ्कुले ।
अन्योन्यं सम्परिष्वज्य जग्मुर्योजनमन्तरम् ॥१६॥
tatastasminbile durge nānāpādapasaṅkule
anyonyaṃ sampariṣvajya jagmuryojanamantaram

ते नष्टसंज्ञास्तृषिताः सम्भ्रान्ताः सलिलार्थिनः ।
परिपेतुर्बिले तस्मिन्कंचित्कालमतन्द्रिताः ॥१७॥
te naṣṭasaṃjñāstṛṣitāḥ sambhrāntāḥ salilārthinaḥ
paripeturbile tasminkaṃcitkālamatandritāḥ

ते कृशा दीनवदनाः परिश्रान्ताः प्लवङ्गमाः ।
आलोकं ददृशुर्वीरा निराशा जीविते तदा ॥१८॥
te kṛśā dīnavadanāḥ pariśrāntāḥ plavaṅgamāḥ
ālokaṃ dadṛśurvīrā nirāśā jīvite tadā

ततस्तं देशमागम्य सौम्यं वितिमिरं वनम् ।
ददृशुः काञ्चनान्वृक्षान्दीप्तवैश्वानरप्रभान् ॥१९॥
tatastaṃ deśamāgamya saumyaṃ vitimiraṃ vanam
dadṛśuḥ kāñcanānvṛkṣāndīptavaiśvānaraprabhān

सालांस्तालांश्च पुंनागान्ककुभान्वञ्जुलान्धवान् ।
चम्पकान्नागवृक्षांश्च कर्णिकारांश्च पुष्पितान् ॥२०॥
sālāṃstālāṃśca puṃnāgānkakubhānvañjulāndhavān
campakānnāgavṛkṣāṃśca karṇikārāṃśca puṣpitān

तरुणादित्यसङ्काशान्वैदूर्यमयवेदिकान् ।
नीलवैदूर्यवर्णाश्च पद्मिनीः पतगावृताः ॥२१॥
taruṇādityasaṅkāśānvaidūryamayavedikān
nīlavaidūryavarṇāśca padminīḥ patagāvṛtāḥ

महद्भिः काञ्चनैर्वृक्षैर्वृतं बालार्कसंनिभैः ।
जातरूपमयैर्मत्स्यैर्महद्भिश्च सकच्छपैः ॥२२॥
mahadbhiḥ kāñcanairvṛkṣairvṛtaṃ bālārkasaṃnibhaiḥ
jātarūpamayairmatsyairmahadbhiśca sakacchapaiḥ

नलिनीस्तत्र ददृशुः प्रसन्नसलिलायुताः ।
काञ्चनानि विमानानि राजतानि तथैव च ॥२३॥
nalinīstatra dadṛśuḥ prasannasalilāyutāḥ
kāñcanāni vimānāni rājatāni tathaiva ca

तपनीयगवाक्षाणि मुक्ताजालावृतानि च ।
हैमराजतभौमानि वैदूर्यमणिमन्ति च ॥२४॥
tapanīyagavākṣāṇi muktājālāvṛtāni ca
haimarājatabhaumāni vaidūryamaṇimanti ca

ददृशुस्तत्र हरयो गृहमुख्यानि सर्वशः ।
पुष्पितान्फलिनो वृक्षान्प्रवालमणिसंनिभान् ॥२५॥
dadṛśustatra harayo gṛhamukhyāni sarvaśaḥ
puṣpitānphalino vṛkṣānpravālamaṇisaṃnibhān

काञ्चनभ्रमरांश्चैव मधूनि च समन्ततः ।
मणिकाञ्चनचित्राणि शयनान्यासनानि च ॥२६॥
kāñcanabhramarāṃścaiva madhūni ca samantataḥ
maṇikāñcanacitrāṇi śayanānyāsanāni ca

महार्हाणि च यानानि ददृशुस्ते समन्ततः ।
हैमराजतकांस्यानां भाजनानां च सञ्चयान् ॥२७॥
mahārhāṇi ca yānāni dadṛśuste samantataḥ
haimarājatakāṃsyānāṃ bhājanānāṃ ca sañcayān

अगरूणां च दिव्यानां चन्दनानां च सञ्चयान् ।
शुचीन्यभ्यवहार्याणि मूलानि च फलानि च ॥२८॥
agarūṇāṃ ca divyānāṃ candanānāṃ ca sañcayān
śucīnyabhyavahāryāṇi mūlāni ca phalāni ca

महार्हाणि च पानानि मधूनि रसवन्ति च ।
दिव्यानामम्बराणां च महार्हाणां च सञ्चयान् ।
कम्बलानां च चित्राणामजिनानां च सञ्चयान् ॥२९॥
mahārhāṇi ca pānāni madhūni rasavanti ca
divyānāmambarāṇāṃ ca mahārhāṇāṃ ca sañcayān
kambalānāṃ ca citrāṇāmajinānāṃ ca sañcayān

तत्र तत्र विचिन्वन्तो बिले तत्र महाप्रभाः ।
ददृशुर्वानराः शूराः स्त्रियं कांचिददूरतः ॥३०॥
tatra tatra vicinvanto bile tatra mahāprabhāḥ
dadṛśurvānarāḥ śūrāḥ striyaṃ kāṃcidadūrataḥ

तां दृष्ट्वा भृशसन्त्रस्ताश्चीरकृष्णाजिनाम्बराम् ।
तापसीं नियताहारां ज्वलन्तीमिव तेजसा ॥३१॥
tāṃ dṛṣṭvā bhṛśasantrastāścīrakṛṣṇājināmbarām
tāpasīṃ niyatāhārāṃ jvalantīmiva tejasā

ततो हनूमान्गिरिसंनिकाशः कृताञ्जलिस्तामभिवाद्य वृद्धाम् ।
पप्रच्छ का त्वं भवनं बिलं च रत्नानि चेमानि वदस्व कस्य ॥३२॥
tato hanūmāngirisaṃnikāśaḥ kṛtāñjalistāmabhivādya vṛddhām
papraccha kā tvaṃ bhavanaṃ bilaṃ ca ratnāni cemāni vadasva kasya